Renifery, groty i kurhany, czyli o pradziejach Lęborka

Jedną z najstarszych i najbardziej znanych historycznych budowli Lęborka jest średniowieczny zamek. Nic więc dziwnego, że historia miasta kojarzy się nam właśnie z tym, co możemy zobaczyć. Z wcześniejszych epok żadne budowle nie zachowały się, jednak ludzie zamieszkiwali Pomorze kilkadziesiąt tysięcy lat wcześniej, zanim powstał zamek.

Najstarszy grot
Badanie prehistorycznych dziejów ludzkości jest bardzo trudne i problematyczne, gdyż nie ma żadnych źródeł, które potwierdzałyby odkrycia archeologiczne. Jedno jest pewne. Pomorze na stałe zostało zasiedlone po ustąpieniu ostatniego lądolodu około 9-10 tys. lat p.n.e. i z tego też okresu pochodzą najstarsze znaleziska archeologiczne.

Jak podają Józef Lindmajer i Teresa Machura w "Dziejach Lęborka", najstarszymi znaleziskami są pozostałości ze środkowej epoki kamienia z przełomu lat 8300-4200 p.n.e., tj. krzemienny grocik igiełkowy i ślady obróbki krzemienia znalezione w Lubowidzu. Krajobraz przypominał najpierw północno-syberyjską tundrę porośniętą karłowatymi brzozami.

Polowano na renifery
Wraz z ustępowaniem lodu z południa zaczęły migrować wielotysięczne stada reniferów, za którymi wędrowali pierwotni łowcy. To właśnie oni byli jednymi z pierwszych Pomorzan. Ich pożywienie stanowiło mięso reniferów. Grupy myśliwych były małe. Liczył po kilkanaście osób. Uzbrojenie było prymitywne.

Myśliwi posługiwali się łukiem oraz włóczniami uzbrojonymi w krzemienne groty. Posiadali również prymitywne narzędzia do skrobania skór i kamienne topory. Stosowano również narzędzia z rogów zwierząt oraz z ich kości. Wraz z ocieplaniem się klimatu renifery odeszły na północ, lecz ludzie pozostali. Ziemię powoli zaczęły porastać lasy i zmieniała się struktura gatunkowa zwierząt łownych. Jak twierdzą naukowcy na terenie Pomorza żyły tury, koniki polskie, żubry.

Jak przypuszczają badacze przełom nastąpił około 2000 lat p.n.e. Wtedy ludzie zaczęli rozwijać rzemiosło i wytwarzać narzędzia z brązu. I to od tej umiejętności przyjęła się nazwa nowej epoki brązu. Ten okres w dziejach Pomorza jest już lepiej znany. To właśnie w tym czasie zaczęły napływać na nasz teren różne przedmioty wykonane z tego metalu. Nastąpił rozwój w dziedzinie broni, gdyż groty strzał i ostrza broni wykonywano z tego surowca. Pojawiły się również narzędzia domowe (noże i siekierki) i szereg różnych ozdób.

Według Lindmajera jednym ze znalezisk z tego okresu jest znalezione w Nowej Wsi Lęborskiej tzw. berło sztyletowe z wczesnej epoki brązu. Było to brązowe ostrze pierwotnie osadzone prostopadle w drewnianej rękojeści. Odkryto również siekierkę z brązu w Redkowicach. Rozwój cywilizacyjny spowodował, że ludzie zaczęli się łączyć w grupy, które dały początek większym plemionom.

Prasłowianie na Pomorzu
Historycy twierdzą, że przodkowie Prasłowian pojawili się na Pomorzu kilkaset lat p.n.e. Owych ludzi określa się jako twórców kultury zwanej przez archeologów jako "kultura łużycka". Nazwa pochodzi od miejscowości Łużyce, gdzie archeolodzy odkryli pierwsze jej ślady. Z niej wyłoniła się kultura pomorska, która utworzyła się na Pomorzu Środkowym. W tym czasie nastąpił poważny rozwój cywilizacyjny. Ludzie budowali osiedla oraz grody o charakterze obronnym (Biskupin). Okres ten wiąże się również z przestawianiem się z trybu koczowniczego na tryb osiadły. Zaczyna rozwija się hodowla udomowionych zwierząt (owiec, kóz, bydła rogatego) oraz uprawy ziemi.

Kurhany, groby zmarłych
Jednak to nie rolnictwo pozostawiło swoje ślady do dzisiaj, lecz groby zmarłych. Zachowało się ich do dzisiaj wiele i stanowią dla archeologów ważne źródło wiedzy o dawnych Pomorzanach. Duże cmentarzysko kurhanowe odkryto w Siemirowicach. Groby znaleziono również w Nowej Wsi, Lęborku, Malczycach. Kurhan to nic więcej jak kopiec usypany z ziemi w kształcie okręgu (o różnych średnicach), do którego zakopywano naczynie gliniane z prochami zmarłego, którego wcześniej palono.

Naczynie nazywane jest przez naukowców popielnicą. Przed złożeniem do niej prochów, naczynie używane było w domu. Do kurhanów składano również przedmioty zmarłego - najczęściej ozdoby z brązu czy bursztynu. Do najcenniejszych przedmiotów z tego okresu znalezionych w Lęborku w 1879 roku należy złota bransoleta ważąca 140 gramów. Archeolodzy znają co najmniej kilkadziesiąt takich stanowisk na terenie powiatu lęborskiego.

Bezcenne Czarnówko
Najsłynniejszym zbadanym cmentarzyskiem jest Czarnówko. Cmentarzysko w Czarnówku odkryte zostało przypadkiem w 1973 roku przez mieszkańca wsi w trakcie prac związanych z rozbudową gospodarstwa. Od 1974 roku do 2000 roku badania prowadziła Dorota Rudnicka z Gdańska, która odkopała około 460 grobów. Od 2008 roku pracami archeologicznymi na stanowisku kieruje Agnieszka Krzysiak z muzeum w Lęborku, do którego trafiają wszystkie pozyskane zabytki.

W tym roku, w 40. rocznicę odkrycia, planowane jest zakończenie prac w terenie i rozpoznanie całości nekropolii.

- Cmentarzysko w sumie zajmuje powierzchnię dwa i pół hektara! - mówi Agnieszka Krzysiak. - I jest w tej chwili największym w Polsce. Pochowano na nim około trzech tysięcy osób w czasie od około 3 tys. p.n.e. do XII wieku naszej ery, a więc przez 4200 lat miejsce to służyło do chowania zmarłych. Przez późniejsze wieki ustrzegło się zniszczeń i co bardzo dziwi w tym miejscu (pomimo iż jest to centrum wsi Czarnówko) nie stanęły żadne zabudowania gospodarcze. Jedynie północną granicę częściowo niszczy ulica.

Najstarszy odkryty grób pochodzi z tak zwanej młodszej epoki kamienia, późniejsze to pochówki z początku epoki brązu, kolejne to groby skrzynkowe z popielnicami twarzowymi kultury pomorskiej z ok. 500-400 p.n.e., ciałopalne pochówki ludności kultury oksywskiej z ostatnich wieków p.n.e z połamanymi mieczami i częściami tarcz, najliczniejsze z okresu wpływów rzymskich (kultura wielbarska), bogato wyposażone m.in. w importy z terenów cesarstwa rzymskiego, ale również zrabowane w pradziejach.

Wystąpiły również bardzo rzadkie groby z okresu wędrówek ludów. Okres użytkowania nekropolii zamykają groby wczesnośredniowieczne - ciałopalne z IX wieku naszej ery i szkieletowe z XI-XII w. n.e.

Historia zna przypadki, kiedy cywilizacja zachodnia spotkała się z ludźmi z epoki brązu. Indianie z Ameryki Północnej jeszcze w XIX wieku znajdowali się na tym etapie rozwoju cywilizacyjnego.