Migracje ludności żydowskiej na ziemi słupskiej po drugiej wojnie światowej

To, co można ustalić w oparciu o źródła, przedstawia się następująco. W styczniu 1946 r. odnotowano 34 osoby. Dla kolejnych trzech miesięcy nie ma danych, natomiast w maju zarejestrowano 71 osób.
Liczba zarejestrowanych wzrosła w lipcu do 86 i taką wielkość podawano w sprawozdaniach do lutego 1947 roku.

Przeczytaj także: Miejsca pamięci po społeczności żydowskiej w mieście nad Słupią

Ale jest bardzo prawdopodobne, iż znacznie przewyższała ona liczbę tych, którzy w rzeczywistości mieszkali wówczas w mieście. Pozwalam sobie na to stwierdzenie, gdyż w marcu 1947 r., kiedy na terenie całego województwa przystąpiono w komitetach żydowskich do akcji weryfikacji-uaktualniania danych, podano np. że liczba Żydów w Lęborku wynosiła tylko 24 osoby, a w Słupsku zaledwie kilkanaście.

Wprawdzie w kwietniu i w maju 1947 r. wymieniano wyższe liczby, lecz nie ma pewności, czy nie mamy w tym przypadku do czynienia z pomyłką lub celowym zawyżaniem danych.

Miesięczne informacje statystyczne w zestawieniu z ogólną listą osób zarejestrowanych dają podstawę do stwierdzenia, iż liczba Żydów przebywających w jednym czasie w mieście nie przekroczyła w latach czterdziestych kilkudziesięciu osób. Ustalenie, ile osób narodowości żydowskiej przybyło do Słupska w tym pierwszym okresie, tzn. od momentu wkroczenia wojsk radzieckich do końca 1945 r., jest niemożliwe.

Przeczytaj także: Niech imię Pańskie będzie wysławiane. Historia koszalińskich Żydów

Relatywnie duży wzrost w kolejnym półroczu wiązał się przypuszczalnie z napływem repatriantów, a zmniejszenie liczby w następnym okresie wynikał z eksodusu zaistniałego po pogromie kieleckim (4 lipca 1946 r.), kiedy Polskę opuściło w ciągu pięciu miesięcy nieomal 100 tys. Żydów.

Nic nie można powiedzieć także o Żydach - żołnierzach radzieckich. Ich nie odnotowano w spisach komitetu. Na pewno dochodziło do udzielania pomocy Żydom ze Stutthofu od Żydów radzieckich. Te niedobitki trafiły na Pomorze w ramach ewakuacji niedobitków więźniów wileńskiego getta. Używano ich w 1944 r. do niewolniczej pracy, przepędzając pieszo lub przewożąc koleją z jednego miejsca w drugie. Ci, którzy ocaleli, skrajnie wycieńczeni trafiali do Lęborka i Słupska do lazaretu.

Niestety, nie był to koniec niespokojnego czasu. Zaczęły się przesłuchania przez Rosjan, dla których najważniejszym pytaniem było: jak udało wam się przeżyć? Skąd takie pytanie? Okazuje się, że dla oficerów radzieckich służb bezpieczeństwa szansę przeżycia w niemieckim obozie mieli tylko lub przede wszystki, Żydzi, którzy zdecydowali się na bliską współpracę z hitlerowcami, współpracę skierowaną także przeciwko współwięźniom. Wielu Żydów kolejnych przesłuchań już nie przeżyło, niektórzy zdołali uciec. Część słupskich Żydów trafiła do Lęborka.

W dokumentacji kart rejestracyjnych CKŻwP można odnaleźć właściwie dwa nazwiska osób, które zamieszkiwały te ziemie jeszcze we wrześniu 1939 r. Byli to Chana Albrecht i Nechana Wejman. Jak przetrwali zawieruchę wojenną, nie wiadomo.

W dokumentacji niebieskich kart rejestracyjnych można odnaleźć również inne nazwiska. Jednak analizując dokumentację można doszukać się tutaj wielu braków i niedokładności informacji zawartych w rejestrach. Według rejestru, Kurt i Margarette Sabatzki mieszkali przed wojną w Szczecinie, a po wojnie zarejestrowano ich w Lęborku pod adresem ul. Wyspiańskiego 3.

Przeczytaj także: Żydzi w Słupsku za czasów niemieckich

Nie wiadomo, gdzie przetrwali wojnę. Inne źródło zdaje się wskazywać, iż wzmiankowane osoby mogły być tylko odnotowane w Lęborku, a w rzeczywistości mieszkały w chwili rejestracji w Słupsku. Inna ewentualność mogła polegać na przeniesieniu się ze Słupska do Lęborka.

W karcie jako moment rejestracji w Lęborku zapisano 27 czerwca 1946 r. Tymczasem w dokumencie sporządzonym osiem miesięcy wcześniej podano, iż Kurt Sabatzki mieszkał wówczas w Słupsku. Jest to zresztą bardzo ciekawy dokument, gdyż rzuca nieco światła na stosunek nowych władz do osób pochodzenia żydowskiego, dawnych obywateli niemieckich.

Otóż Pełnomocnik Rządu RP, Obwód w Słupsku, polecał sprawdzić odpowiednim organom, kim jest Kurt Sabatzki. W dokumencie można przeczytać: "Jakim sposobem utrzymał się (K.Sabatzki G.B.) przez czas wojny w Słupsku nie będąc narażonym na wywiezienie. Zachodzi podejrzenie, że tylko drogą świadczenia drobnych usług władzom niemieckim zdołał się utrzymać". Zalecano ostrożność i indywidualne rozpatrywanie każdego tego przypadku.

Także trzy inne osoby, zarejestrowane w Lęborku w czerwcu 1946 r., w październiku 1945 r. mieszkały w Słupsku. Zwracały się one w październiku 1945 r. do władz polskich z prośbą o wyodrębnienie ich z grupy ludności niemieckiej, gdyż są narodowości żydowskiej. Odpowiednie podania złożyli Werner Boeer, Gruenkle Gustaw i Anna Schiemann.

O opiekę ze strony władz polskich ubiegał się inny mieszkaniec Słupska: dr Nasilowski, którego żona Edith Nasilowski z domu Blumental była Żydówką. Werner Boeer został zarejestrowany w Lęborku, ale czwórka jego małoletnich dzieci widniała w spisie jako zarejestrowana w Słupsku. Dzieci miały od 10 do 14 lat. Przy ich nazwiskach w rejestrze głównym próżno szukać wzmianek o związkach z Lęborkiem. Przypuszczalnie Werner B. jako głowa rodziny zdecydował się na podróż do tego miasta.

Najwidoczniej, mimo iż od lutego 1946 r. w Słupsku istniał miejski komitet żydowski, słupszczanie pochodzenia żydowskiego nadal rejestrowali się częściowo w późniejszym okresie nie w miejscu zamieszkania, lecz w Lęborku. Nie wiadomo jednak dlaczego.

Spośród 60 osób, których miejsce zamieszkania w przededniu wojny jest znane, najwięcej mieszkało w Słupsku. Aż przy trzynastu nazwiskach wymieniono to miasto jako miejsce pobytu 1 września 1939 r. Druga co do liczby grupa wywodziła się z Litwy. Tworzyło ją jedenaście osób, w tym dziewięć pochodzących z Wilna.

Trzecia co do wielkości grupa (9 osób) była z Warszawy, a czwarta (6 osób) z Łodzi. Poza tym trzy osoby mieszkały przed wojną w Kaliszu, dwie w Lublinie, a pozostałe pojedynczo w innych miastach z obszaru Drugiej Rzeczypospolitej.

Wojna rzuciła na Wybrzeże co najmniej trzynastu mieszkańców terenów, które zostały zaanektowane przez Związek Radziecki (z Litwy, Lwowa i Słonimia).

3 lutego 1946 r. w Słupsku odbyło się zebranie ludności żydowskiej. Zagaił je jak to określił sprawozdawca "prezes lęborskiego komitetu obywatel Lipszyc Moryc". Lipszyc wskazał na konieczność akcji pomocy dla ludności żydowskiej i przybywających repatriantów. Jako przedstawiciela lęborskiego komitetu w Słupsku wybrano K. Szama.

Z powyższego przekazu wynika, że w Lęborku wcześniej niż w Słupsku powołano do życia komitet żydowski. Częściowo może to tłumaczyć wyprawy słupszczan do Lęborka w celu rejestracji.
Ponadto dowiadujemy się, że mieszkańcy Lęborka odegrali rolę organizatorów komitetu w sąsiednim mieście. Sugeruje to większą operatywność. W Słupsku na pewno mieszkała stosunkowo liczna grupa "mischlingów".

Okręgowy Komitet Żydowski w Słupsku prowadził działalność już w październiku 1945 r. i jest wspominany w zachowanych źródłach nadal w kwietniu 1949 r. Niestety, brakuje informacji na jego temat z późniejszego okresu. Jako ostateczny okres jego likwidacji można przyjąć rok 1950, bo w tym czasie zaprzestał działalności również komitet gdański. Liczba osób zarejestrowanych w słupskim komitecie do stycznia 1946 r. wynosiła 46, w okresie kolejnego półrocza wzrosła do 113. Wśród nowo zarejestrowanych mogli być repatrianci masowo wracający ze Związku Radzieckiego. Podane wielkości nie oznaczają rzeczywistej liczby osób przebywających w danym miesiącu w mieście, a jedynie dotyczą tych, które do tego momentu nawiązały kontakt z komitetem.

Gdy wiosną 1947 r. dokonano weryfikacji kart personalnych okazało się, że w Słupsku przebywały 23 osoby, utrzymujące więź z MKŻ. Taką wielkość podawano w sprawozdaniach do 1949 r. Brakuje ścisłych danych dla późniejszego okresu. Można domniemywać, że część osób narodowości żydowskiej włączyła się do kolejnych fal emigracyjnych, opuszczając na stałe Polskę.